Viên Lĩnh Bán Tí là gì?

1. Dạng thức bán tí 

Bán tí 半臂 là dạng thức tương tự như áo sam 衫 nhưng được loại bỏ phần tay áo dài, tạo thành áo có ống tay ngắn và ống rộng. Kiểu giao lĩnh交領半臂 bán tí dành cho nam giới thường dài tới đầu gối. Dạng thức bán tí半臂 khá thịnh hành từ thời Tần cho đến thời Tống. Bán tí cũng liên quan trực tiếp đến các kiểu thức trang phục như bối tử 褙子 và bán tụ 半袖. Một số học giả cho rằng bán tí 半臂 vốn là y phục của nam giới, bởi trong sử liệu thời Đường có sự phân biệt rõ ràng giữa bán tí半臂 của nam và bán tụ tụ 半袖 của nữ.

Về nguồn gốc của dạng thức bán tí, trong sách Sự vật kỷ nguyên ghi lại: “秦二世詔衫子上朝服如背子，其製短袖于衫，身于衫齊而大袖，俗名[䘿掖]或[繡䘿]，如今之半臂- Tần Nhị Thế chiếu sam tử thượng triều phục như bối tử, kỳ chế đoản tụ vu sam, thân vu sam tề nhi đại tụ, tục danh [quật dịch] hoặc [tú quật], như kim chi bán tý ” nghĩa là: Tần Nhị Thế ban chiếu quy định áo sam mặc khi vào triều giống như áo bối tử, chế tác tay áo ngắn hơn áo sam, thân áo bằng với áo sam nhưng tay lại rộng, dân gian gọi là [quật dịch] hoặc [quật huyết], nay chính là loại áo bán tí.

Trong sách Trung Hoa cổ kim chú中華古今註 lại nói: ““隋大業末，煬帝宮人，百官母妻等緋羅蹙金鳳背子，以為朝代及禮見賓客舅姑之長服也。有雲：唐尚書上疏雲：臣請中單加半臂以為得禮，其武官等諸服長衫，以別文武，詔從之- Tuỳ Đại Nghiệp mạt, Dương Đế cung nhân, bách quan mẫu thê đẳng phi la túc kim phụng bối tử, dĩ vi triêu đại cập lễ kiến tân khách cữu cô chi trưởng phục dã. Hữu vân: Đường Thượng thư Thượng sơ vân: Thần thỉnh trung đơn gia bán ti dĩ vi đắc lễ, kỳ võ quan đẳng chư phục trưởng sam, dĩ biệt văn võ, chiếu tòng chi. ” Nghĩa là: “Cuối niên hiệu Đại Nghiệp đời Tùy, các cung nhân của Dương Đế, cùng mẹ và vợ của các quan lại, đều mặc áo bối tử bằng lụa đỏ thêu chim phượng bằng chỉ vàng, dùng làm triều phục và lễ phục khi ra mắt khách quý hoặc bậc trưởng thượng như cha mẹ chồng.” Lại có chép rằng: “Một tờ sớ đời Đường do Thượng thư dâng lên nói rằng: Xin cho phép mặc áo trung đơn bên trong và khoác thêm áo bán tí bên ngoài để hợp lễ, còn các võ quan thì mặc áo dài để phân biệt với văn quan; vua Đường chuẩn theo lời ấy.”

Áo bán tí gấm hoa thời Đường lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Cam Túc

Vào thời Đường, bán tí thường được may bằng gấm, mặc bên trong viên lĩnh nên còn gọi là cẩm bán tí锦半臂. Thành Dương Châu thời Đường là nơi chuyên sản xuất loại gấm dành cho bán tí. Phần tà áo 襕部 thường dùng lụa hoặc đoạn có màu khác, từ eo đến đầu gối tựa như váy ngắn.

Bán tí của nữ giới là áo ngắn tay, mở ngực đối khâm 对襟, không có khuy hay nút, chỉ dùng dải buộc để thắt lại. Phần cổ áo rộng, có thể mặc phủ bên ngoài áo sam hoặc váy. Thời Đường, cả nam và nữ đều có thể mặc bán tí, và loại áo này cũng được sử dụng trong thường phục của hoàng cung.

Dạng thức viên lĩnh bán tí mà phụ nữ Tùy – Đường mặc

2. Áo viên lĩnh bán tí tại Việt Nam 

Viên lĩnh hay đoàn lĩnh nôm na gọi là áo cổ kiềng, chỉ loại áo cổ tròn, gài cúc bên vai phải. Áo viên lĩnh sớm xuất hiện ở nước ta, ngay từ thời tiền Lê, vua Lê Long Đĩnh đã cho áp dụng quy chế triều phục của nhà Tống làm quy chế triều phục của Đại Cồ Việt. Các triều Lê Trung Hưng và Nguyễn sau này vẫn tiếp tục sử dụng áo viên là trang phục đại triều. Không chỉ là triều phục, dạng thức viên lĩnh cũng xuất hiện trong lối trang phục tiện phục.

Vua Trần Anh Tông và quan lại thời Trần mặc viên lĩnh trong Trúc Lâm đại sĩ xuất sơn đồ

Nước ta nằm trong khối đồng văn, lại thêm thời tiết mùa hè tương đối nóng nực nên dạng thức viên lĩnh bán tí có lẽ tương đối phổ biến dưới giai đoạn Lê – Trần thậm chí các giai đoạn sau triều Trần vẫn còn sử dụng hoặc cũng có sự biến đổi không ít để thích nghi. Ghi nhận từ các văn vật giai đoạn Lê Trung Hưng cho thấy mức độ phổ biến của Viên lĩnh bán tí trong xã hội thời bấy giờ.

Tranh vẽ Cảnh Đồng

Tác giả: Thỏ ăn Su Hào

(Nội dung thuộc bản quyền của Thanh Phong

Vui lòng ghi rõ nguồn khi trích dẫn hoặc sử dụng lại)